Vorige week stond er een spontaan geschreven opiniestuk van Johan Bonny (bisschop van Antwerpen) in De STANDAARD (DS 9 november). Hij richt zich tot zijn ‘Joodse vrienden’ en spelt hen de les over de ‘God van de Bijbel’. Niet eens tussen de regels door, maar expliciet verwijt hij zijn ‘Joodse vrienden’ (wie zijn dat? zo vroeg ik me af) dat zij hun heilige Geschriften helemaal verkeerd interpreteren. Gelukkig – zo vervolgt de bisschop – zijn er verlichte christenen die wel weten wat de God van de Bijbel eigenlijk wil. Dus verklaart hij ex cathedra wat ‘sinds Christus’ dood en verrijzenis’ het Oude Testament nog wel en niet kan zeggen. Los van de inhoud: Het is schokkend deze vorm van christelijk superioriteitsdenken (“God, ik dank u dat ik niet ben zoals…”) in de 21ste eeuw nog te moeten lezen, en dan nog wel vloeiend uit de pen van de bisschop van Antwerpen. Deze ‘substitutie-theologie’ (de kerk is in de plaats van Israel gekomen) was eeuwen lang de basis van het kerkelijk anti-judaïsme, dat op zijn beurt zowel openlijk als onderhuids het anti-semitisme aanwakkert.

Gelukkig stond er in De STANDAARD van vandaag (DS 13 november) een weerlegging door Denis Baert. Voor t geval u dit niet kunt lezen. Hier de tekst.

Wil Johan Bonny eigenlijk wel joodse vrienden?

Johan Bonny haalt de oude registers van christelijke Jodenhaat weer boven en dat is gevaarlijk, vindt Dennis Baert.

Dennis Baert (Instituut voor Joodse Studies Universiteit Antwerpen).

13 november DE STANDAARD

Johan Bonny schrijft dat hij niet langer kan zwijgen over Gaza tegen zijn joodse vrienden (DS 9 november). Even lijkt het alsof hij zijn afschuw wil uiten over het geweld in Gaza. Dat hij dat verschrikkelijk vindt, zal niemand hem verwijten. Maar dan blijkt dat hij iets heel anders op het oog heeft dan de humanitaire crisis in Gaza en het onderliggende politiek-militaire conflict tussen Israël en Hamas. Hij heeft het niet over politiek maar over godsdienst. En meer bepaald over hoe joden en christenen van elkaar verschillen. In zijn visie is het jodendom een nauwe, uitsluitende godsdienst, een godsdienst van ‘gewelddadige recuperatie en militaire uitbreiding’. Daartegenover zet hij het christendom als godsdienst ‘van Gods liefde en Gods redding’ met als kern ‘de universaliteit van het heil’.

De bisschop van Antwerpen schrijft dus dat het conflict tussen Israëli’s en Palestijnen te wijten is aan het jodendom zelf. Zo beweert hij dat joden en Israëli’s (een onderscheid dat hij niet maakt) op genocide uit zijn: ‘De kinderen moeten dood. De jongeren moeten weg. (…) En na Gaza zal de Westelijke Jordaanoever volgen.’ Meer nog, blijkbaar zijn de Joden zo genocidair dat ze zaten te wachten op een ‘ideaal alibi’ en dat op 7 oktober vonden in de martelingen, verminkingen, massaverkrachtingen en de moedwillig wrede moorden op meer dan duizend Israëlische bejaarden, kinderen, vrouwen en mannen (waar hij eufemistisch naar verwijst als een ‘voorspelbare ontploffing’). Die formulering is obsceen, en het is moeilijk te begrijpen dat iemand die zó over joden denkt, überhaupt joodse vrienden wil.

Aanzienlijke schade

Een reactie is hier dus wel op zijn plaats. Bonny getuigt om te beginnen van weinig kennis over het jodendom. De joodse traditie heeft nooit nood gehad aan de dood en verrijzenis van Christus om te beseffen dat ‘de God van Israël de vader is van alle mensen’. De universaliteit van de menselijke waarde vanuit de schepping van de mens in Gods evenbeeld behoort tot de oudste joodse leerstellingen, eeuwen ouder dan het christendom. Ja, de joodse traditie denkt anders over de verhouding van universaliteit en particulariteit dan christelijke tradities doorgaans doen. Daar zitten we inderdaad niet op hetzelfde spoor. In de joodse traditie ligt het gehele mysterie van het mens-zijn in het feit dat we als mens allemaal verbonden zijn en toch van elkaar verschillen. Het is deels daarom dat joden niet eeuwenlang in naam van de ‘universaliteit van het heil’ hebben geprobeerd iedereen op aarde, van andersgelovigen tot gekoloniseerde volkeren, goedschiks of kwaadschiks, te vuur en te zwaard, te bekeren.

In enkele alinea’s berokkent Bonny aanzienlijke schade aan ruim zestig jaar joods-christelijke dialoog en verzoening. Hij gebruikt tal van clichés uit de lange geschiedenis van christelijk anti-judaïsme: ‘de joden’ die door hun weigering Christus te erkennen verblind zijn en de eigen teksten onjuist interpreteren, ‘de joden’ die hun verbond met God verloren hebben nu de christenen de ware universele draagwijdte van dat verbond begrijpen, ‘de Joden’ met hun materiële wetten versus de spirituele liefde van de christenen, ‘de Joden’ die wachten op het juiste moment om kinderen te vermoorden.

Christelijke jodenhaat

Sinds het Tweede Vaticaanse Concilie heeft de rooms-katholieke kerk die bladzijde radicaal omgeslagen. Nostra Aetate (1965) is het begin geweest van een vruchtbare dialoog waarin joden en rooms-katholieken hebben samengewerkt om vooroordelen over elkaar te overstijgen en elkaar niet langer te demoniseren.

Bonny wijst die dialoog kennelijk van de hand. Het is kwalijk, onverantwoordelijk en zelfs gevaarlijk hoe hij op een moment dat antisemitisme wereldwijd hoogtij viert, de oude registers van begraven christelijke jodenhaat weer bovenhaalt. Niemand heeft hem gevraagd te zwijgen. Maar alle goedmenende joden en christenen hadden van hem verwacht dat hij niet zou vervallen in een theologie van demonisering en collectieve schuld die joden alhier in België nog meer in gevaar brengt.

Medeondertekend door Vivian Liska (Instituut voor Joodse Studies, Universiteit Antwerpen) en Theodor Dunkelgrün (Departement Geschiedenis, Universiteit Antwerpen).

OLV Geboorte kerk te Hoboken (Kioskplaats 88)

De Completen (een vocaal en instrumentaal ensemble uit Leuven) o.l.v. Bart Schoukens, brengen polyfone muziek aan het Habsburgse hof in Graz van rond 1600.

De Missa Exaudi Deus van de Luikenaar Lambert de Sayve beleeft dan zelfs zijn primeur voor de Lage Landen! 

Lambert de Sayve (1549 -1614) – u waarschijnlijk onbekend – is zo’n beetje de laatste Franco-Vlaamse Polyfonist die een grote carrière maakte in Europa, meer bepaald bij de Habsburgers in Oostenrijk.

Geboortig van ‘Saive’ (plaatsje nabij Luik), treffen Lambert in 1562 (= 13 jaar jong!) aan in de de kapel van de Habsburgers (Maximiliaan van Oostenrijk). Ca. 1569 wordt hij zangmeester in de abdij van Melk, die net door de Ottomanen was verwoest, en vanwege de Reformatie leeggelopen. Een ‘restart’ was dus nodig, from scratch. Van 1577 tot 1582 is De Sayve actief bij aartshertog Karl (in Graz) en nadien bij Matthias, aartshertog van Oostenrijk.

Toen deze in 1612 de keizerstroon besteeg, werd De Sayve meteen kapelmeester (muzikaal leider) van de Keizerlijke Weense Hofkapel (in die zin: opvolger van Philippus De Monte). Voor deze gelegenheid schreef De Sayve de kroningsmis en nog motetten in meerkorige Venetiaanse stijl.

Vooral in Graz was de Italiaanse muziek (van o.a. Giovanni Gabrieli) zeer gekend (en geliefd). Verschillende Italiaanse muzikanten waren er actief. In de koorboeken van aartsbiscchop Thomas Hren (Chrön), die daar lange tijd gouverneur was, treffen we een mis van De Sayve aan, geïnspireerd, gebaseerd, op een 7-stemmig motet van Giovanni Gabrieli: Exaudi Deus (luister, Heer), uit 1597, een ‘liturgisch hit’. De Sayve maakt hiervan een dubbelkorige mis in 14 stemmen! 

Naast deze mis brengen de Completen ook een aantal instrumentale en vocale werken van tijdgenoten die gekend waren aan de hoven van Graz en Wenen.

Dit concert is uniek: het is immers de eerste keer dat deze mis van Lambert de Sayve in de Lage Landen uitgevoerd wordt!
Inkomprijs: € 18 aan kassa, € 16 in voorverkoop
Informatie en reservatie: frankpuntelsen@gmail.com

Bereikbaarheid: De O.L.V.-Geboortekerk Kioskplaats 88, 2660 Hoboken is bereikbaar met tram 4 (tijdelijk bus 2 vanaf Zwaantjes); met bussen 13, 14, 140, 29, 33 of met trein S32 Puurs-Roosendaal; met de auto kan je parkeren op de Kioskplaats of Lelieplaats.

kerk van de Brabantse Olijfberg 10u30

Opzet van de Viering

orgel vóór:
– Claudio Merulo (1533-1604): uit ‘Libro terzo de canzoni d’intavolatura d’organo’ (1611): Languissans (naar Thomas Crecquillon)
– Antonio de Cabezon (1510-1566): uit ‘Obras de Musica para tecla, arpa y vihuela’ (1578):
Triste de par (naar Nicolas Gombert)

HOOFDMUZIEK
cantate: Willem Ceuleers: psalm 114/115 [116]: Alleluia. Dilexi, quoniam exaudiet Dominus, (Ik heb lief, want Hìj zal mijn stem horen…) opus 1016 (2023)

– Meditatie: Dick Wursten
– orgel na: Max Reger (1873-1916) : uit ’12 Stücke’, opus 65 (1902): nr. 4: Consolation

Medewerkers

sopraan: Sabine Van Thillo, Danielle Van de Vloet, Bieke Schiltz,
Heleen Rouwenhorst
bariton: Luk Verlackt, Dirk Daems, Willem Ceuleers
traverso: Jef Van Boven
blokfluit: Kristin Meerts, Bart De Coster
cornetto: Sus Herbosch
dulciaan: Walter Bosmans, Walter De Clercq
viool: Stef Willems
cello: Hilde van Hoijweghen
orgel: Marie-Ange Boost

Herdenkingsconcert 20 oktober 2023 – 20u – Walckerorgel – Willem Ceuleers

Brabantse Olijfberg, Lange Winkelstraat 5, 2000 Antwerpen

Dit jaar wordt in de orgelwereld het 150ste geboortejaar van de Duitse componist, dirigent en organist Max Reger (1873-1916) gevierd, een gelegenheid die we in de Brabantse Olijfberg niet zomaar voorbij laten gaan. Want onze kerk bezit het enige Duitse orgel in Vlaanderen (en het enige bespeelbare in België) dat met zijn klanken de muziek van Reger precies kan weergeven zoals hij ze bedoelde. Willem Ceuleers speelde dit jaar tijdens elke maandelijkse muziekdienst reeds een substantieel werk van Reger en zal dat tot december blijven doen. Hij nodigt u samen met Procant VZW bovendien uit tot een orgelconcert, integraal gewijd aan deze zeer productieve laat-romantische componist.

– uit ‘Sieben Stücke’, opus 145 (1916):
        – Dankpsalm

– uit ’25 leicht ausführbare Vorspiele’, opus 67 (1902):
        – Jesu meine Freude
        – Lobe den Herren, den mächtigen König der Ehren
        – Valet will ich dir geben

– uit ’10 Stücke’, opus 69 (1903):
        – Basso ostinato
        – Moment musical
        – Capriccio

– uit ’25 leicht ausführbare Vorspiele, opus 67 (1902):
        – Vater unser im Himmelreich
        – Wachet auf, ruft uns die Stimme

– uit ’13 Choralvorspiele’, opus 79b (1903):
        – Morgenglanz der Ewigkeit
        – Nun danket alle Gott

– Phantasie für Orgel über den Choral ‘Wachet auf, ruft uns die Stimme’, opus 52 nr. 2 (1900)

Het Walcker orgel (1905)

Ons Walckerorgel (1905), ondertussen een krasse eeuwling, heeft die lange tijd redelijk goed overleefd, maar is toch niet ontsnapt aan de (onoordeelkundige) verbouwwoede die in het midden van de vorige eeuw wijdverspreid was. Nu het interieur van de kerk volgend jaar een opfrisbeurt zal krijgen en het orgel daarvoor gedeeltelijk gemonteerd zal moeten worden, zullen we tijdens de heropbouw die gelegenheid aangrijpen om die ‘harde’ klanken weer ongedaan te maken en de oorspronkelijk klankkleur te herstellen zoals Walcker die in 1905 verwezenlijkt had. T.a.v. de kenners: de Walckermixtuur zal gedeeltelijk gereconstrueerd worden en de interne organisatie van het zwelwerk hersteld: de terts gaat terug in de mixtuur, de niet-originele kromhoren wordt uitgenomen en opgeslagen, de piccolo gaat naar zijn oorspronkelijke plaats, de kantslepen worden verwijderd en de windlade wordt hersteld. Dat gaat een flinke duit kosten. We zullen daarvoor beroep kunnen doen op subsidies, maar zullen zelf toch nog heel wat moeten ophoesten. De opbrengst van dit concert gaat dan ook integraal naar het orgelfonds.

Indien u een gift wilt doen, kan dat via rekeningnummer van de kerk: BE19 0000 1498 7712 t.n.v. Protestantse kerk, Antwerpen. o.v.v. “orgelfonds”

Zondag 10 september: 10u30 (!) in de Brabantse Olijfberg
Lange Winkelstraat 5, 2000 Antwerpen.

Hoofdmuziek: Psaume 19 (les cieux en chacun lieu…) van J. Pzn. Sweelinck (uit zijn derde boek met Psalmen Davids, 1614). Deze psalm is een loflied op de ‘schepping’ gevolgd door een ode aan de ‘torah’ (de wet, de ‘aanwijzingen voor het leven’). Sweelinck beperkt zich in zijn muziek tot het eerste deel, een lofzang op de schepping dus… de zon, het licht, de warmte.

De Franse berijming van deze Hebreeuwse Psalm is van de hand van Clément Marot (ca. 1486-1544). Ze moet al gecirculeerd hebben in handschrift voordat ze voor het eerst werd gepubliceerd (Straatsburg, 1539). Twee jaar later staat ze in het allereerste psalmboekje dat Calvijn in Genève uitgeeft. De melodie die dan bij de tekst staat, is waarschijnlijk van de hand van de toenmalige Geneefse cantor en muziekleraar, Guillaume Franc. Het is een voorname melodie geworden, waarbij hij twee coupletten van Marot samenneemt (wegens het ingewikkelde rijmschema kan het niet anders), zodat het behoorlijk lange strofen zijn geworden, 7 stuks in totaal.

De Amsterdams stadsorganist, Jan Pieterszoon Sweelinck heeft in de laatste 30 jaar van zijn leven alle 150 Geneefse psalmen getoonzet, niet voor de eredienst maar voor ensemble-uitvoering in kleine kring. Ze zijn gepubliceerd in vier afleveringen. De meeste psalmzettingen zijn 4-stemmig, maar verder loopt het van 3-8 stemmig.

Psalm 19 is 5-stemmig, en Sweelinck heeft de moeite genomen om maar liefst 3 coupletten van een eigen muzikale textuur te voorzien. De Geneefse melodie is daarbij altijd als structuurelement aanwezig. In de laatste twee coupletten wordt ze zelfs als cantus firmus gezongen, terwijl de omspelende stemmen de sfeer van de tekst toevoegen, soms onopvallend, soms heel nadrukkelijk. Let u maar op de figuurtjes in het derde couplet die ‘s égayer‘ (zich verheugen) uitbeelden.

Uitvoerders zijn:

• cantus: Danielle Van de Vloet
• quintus: Bart De Coster (tenorblokfluit)
• altus:     Heidi Verbruggen (tenorviool)
• tenor:    Yves Van Handenhove
• bassus:  Willem Ceuleers

En natuurlijk is er orgelspel voor en na  (Sweelinck, Reger), samenzang, en een te denken gevende duiding door Dick Wursten.

Hier kunt u de Psalm al eens beluisteren. Verschil met a.s. zondag zal o.a. zijn dat twee van de vijf stemmen instrumentaal ‘gezongen’ zullen worden. Dat doet je de muziek heel anders horen…

Het Nederlands Dagblad besteedde aandacht aan de 500ste verjaardag van de eerste protestantse ketterverbranding te Brussel. Zie onder.

---

500 jaar geleden stonden de eerste protestantse martelaren op de brandstapel.

ACHTERGROND

 1 juli 1523: op de Grote Markt in Brussel worden twee protestantse martelaren op de brandstapel gebracht. Zij zijn de eerste van zo’n twee- tot drieduizend in Nederland en België. Maarten Luther schreef er zijn eerste kerklied over.

Wim Houtman vrijdag 30 juni 2023 om 11:45

BRUSSEL

Hendrik Vos en Jan van den Esschen heten ze, twee jonge augustijner monniken uit het stadsklooster in Antwerpen. Vier uur duurt hun terechtstelling: al die tijd krijgen ze nog om zich van hun ketterijen te bekeren; dan zijn ze vrij man.

Ze houden vol en dan komt hun einde. ‘Ik stel me voor dat ze samen aan een paal vastgebonden stonden’, zegt Dick Wursten. ‘Toen het vuur werd aangestoken, begon een van hen met ‘‘Credo in unum Deum’’ – de geloofsbelijdenis spraken ze samen verder uit, in het Latijn, zoals ze dat gewend waren. Daarna zongen ze het Te Deum, op z’n gregoriaans. Verder zouden ze ‘‘Jezus, erbarm U’’ en ‘‘Kyrie eleison’’ hebben geroepen.’

‘We weten eigenlijk vrij veel over die dag’, zegt Wursten, dominee en historicus in Antwerpen. ‘Het was een nieuwsgebeurtenis van de eerste orde. Er waren al snel ooggetuigeverslagen in omloop. ‘Het oudste, in het Duits, is vrij kort. Daarin staat niets over de houding van de martelaren. Uitvoeriger is een brief in het Latijn, gedateerd 10 juli – maar dat weet je nooit helemaal zeker. Daarin wordt verteld dat ze in volle geloofszekerheid en standvastig hun dood tegemoet gingen.

In latere jaren werd dat aangedikt: de gloed van blijdschap op hun gelaat, theologische discussies met kettermeesters, liederen die ze zongen. ‘Maar het is zeker: er was geen paniek’, zegt Wursten. ‘Ze werden bedreigd of men probeerde hen te verleiden, maar ze bleven stellig.

De hele procedure was erop gericht dat je je zou bekeren. Er werd tijd gerekt, iemand stak een lange preek af, ze trokken je priesterkleren uit. En steeds werd je gevraagd of je niet wilde herroepen. Als je maar een begin van twijfel vertoonde, werd de executie afgelast. Maar deze twee hielden vol. Ja, dan was je niet meer te redden.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Op een houtsnede worden de twee martelaren met een stralenkrans afgebeeld, terwijl ze opkijken naar Jezus in de hemel – een heel katholieke voorstelling. – beeld nd

Lutherlied

Het had twee jaar geduurd. In mei 1521 was Luther veroordeeld en in de kerkelijke ban gedaan. Wursten: ‘Het Edict van Worms bepaalde dat voortaan niet alleen ketterse boeken, maar ook de ketters zelf moeten worden verbrand. In de Nederlanden liep dat niet meteen zo’n vaart. Ketters worden wel opgepakt en mishandeld of verbannen, maar ook stilletjes weer vrijgelaten. Daarna, als de Reformatie meer aanhang krijgt, wordt de vervolging opgevoerd.’

In Antwerpen verspreiden de augustijnen de nieuwe leer van Luther – hun ordebroeder uit Wittenberg. In oktober 1522 worden alle zestien monniken gearresteerd. Die zullen dan hun sympathie voor de ‘lutherye’ allemaal wel herroepen, was de verwachting. Maar deze twee doen dat niet en belanden op de brandstapel.’

Luther hoort ervan; het nieuws grijpt hem aan. ‘Ik had gedacht dat ik de eerste zou zijn die om het heilig evangelie de marteldood zou sterven, maar ik ben dat niet waardig bevonden’, zegt hij, zo vertelt Johannes Kessler, een Zwitserse reformator, die op dat moment bij hem is.

Luther schrijft een ‘brief aan de christenen in de Nederlanden om hen moed in te spreken’. En als de chef van de Inquisitie, Frans van der Hulst, het ‘succesverhaal’ de wereld in helpt dat Vos en Van den Esschen met hun laatste adem toch hun trouw aan de paus hadden beleden, schrijft Luther een lied. Zodat protestanten overal, al zingend, zich kunnen inprenten wat er echt gebeurd is: ‘Ein neues Lied wir heben an’. Hij schreef er – waarschijnlijk – zelf de melodie bij.

te weinig zelfkritiek   

‘Als katholiek kan ik er alleen maar beschaamd over zijn: dat mensen worden gedood vanwege hun ideeën’, zegt Guido Vanheeswijck. Hij is godsdienstfilosoof en sprak eind mei op een symposium in Brussel over de twee martelaren. ‘Ik zie het ook als een compleet gemiste kans. Was er in 1517 maar een paus geweest zoals in de tijd van Franciscus van Assisi – ook een rebel. Dan was de scheuring in de kerk er nooit gekomen. De nieuwe ideeën van de Reformatie hadden moeten leiden tot een open gesprek en wederzijdse correctie, om tot een beter christendom te komen.’

‘Wij kunnen ons vandaag moeilijk voorstellen hoe gevoelig religieuze opvattingen lagen in de zestiende eeuw’, zegt Vanheeswijck. ‘Die hadden met je diepste wezen te maken; als iemand daaraan kwam, werden mensen gauw emotioneel. De kritiek van de eerste protestanten op de Katholieke Kerk was volkomen begrijpelijk – dat vonden veel katholieken óók. Maar de kerkleiding stond te weinig open voor kritiek en had te weinig zelfkritiek. In plaats van te luisteren, verschanste men zich in ideologische loopgraven. En dan gaat de politieke macht zich ermee bemoeien en is er geen houden meer aan.’

Er waren zeker gematigde stemmen – Vanheeswijck noemt Pieter Gillis, de stadsgriffier van Antwerpen in die tijd, die bevriend was met Erasmus en de Engelse humanist Thomas More. ‘Maar uiteindelijk had het Habsburgse rijk van Karel V de macht. En je ziet het vandaag ook, tussen Joden en Palestijnen, of Russen en Oekraïners: als iemand de nuance zoekt en wil praten, wordt die meteen als verrader weggezet. Dan zet je je baan of je leven op het spel. En zie het dan maar eens vol te houden.’

‘Als je kijkt wie er op de brandstapel kwamen, zijn daar veel simpele zielen bij.’

‘Het gewone volk vond de executie vreselijk’, weet Vanheeswijck. Veel Antwerpenaren steunden de augustijnen en hun nieuwe leer. In februari 1522 was de populaire abt Jacob Proost gearresteerd en in september zijn opvolger Hendrik van Zutphen. ‘Toen is een groep vrouwen in opstand gekomen. Dat gebeurde in de Middeleeuwen wel vaker; dan ging het om geldgebrek of honger. Maar dit was nieuw en onverwacht: deze vrouwen hadden religieuze motieven, het ging om hun rechtvaardigheidsgevoel. Ze zijn naar het klooster gegaan, hebben de deur ingeramd en hem bevrijd. Maar hun aanvoerster, Griet Boonams, werd daarna verbannen.’

Hoe ging de kettervervolging na 1 juli 1523 verder? ‘De Inquisitie probeerde ketterverbrandingen zoveel mogelijk te voorkomen’, zegt Wursten. ‘Als het toch gebeurt, zijn het niet de deftige, luthers geïnspireerde denkers – die houden in het openbaar hun mond en ontmoeten elkaar in het geheim. Het zijn vooral doperse radicalen die op de brandstapel belanden.

Bij dopersen was de norm: als je geloof echt is, moet je daar ook openlijk van getuigen, al dreigt er vervolging. Als ze vervolgens worden opgepakt, zijn er velen die toch bang worden en hun geloof afzweren. Terug in de gemeente worden ze niet als helden ontvangen: ze hebben Christus verloochend en de zonde tegen de Heilige Geest begaan, krijgen ze te horen. Er zijn dan zelfs gelovigen die zichzelf bij de beul gaan melden.’

‘Als je kijkt wie er op de brandstapel kwamen, zijn daar veel simpele zielen bij’, zegt Wursten. En hij betreurt dat Luther die voorliefde voor het martelaarschap heeft aangewakkerd. Zowel in zijn lied als in zijn ‘brief aan de Nederlandse christenen’ haalt hij het bijbelse Hooglied aan: er breekt een nieuwe lente aan!  De antichrist is aan het werk, nu moet de wederkomst van Christus wel nabij zijn, dus ‘laten we ons met vreugde in de Heer laten doden’, schrijft hij.

Wursten: ‘Luther had ook kunnen zeggen: ‘Ik snap het wel wanneer je onder druk bezwijkt; God weet wat er in jouw hart leeft. Beter een levende hond dan een dode leeuw, zegt de Prediker.’ Dat had mensenlevens gespaard en veel mensen een slecht geweten bespaard. Want het was in de Nederlanden een tijdlang levensgevaarlijk als je sympathie voor de Reformatie liet blijken. Dus veel mensen hielden zich stil, maar voelden zich daar wel schuldig over.’

‘En nu horen Nederland en Vlaanderen bij de meest geseculariseerde gebieden van Europa.’

Die verwachting van een spoedige wederkomst gaf Luther later op. Wursten: ‘Rond 1530 gaat de Reformatie zich settelen. Het blijkt dat de keus bij de lagere overheden ligt: de keurvorst bepaalt welk geloof er in zijn gebied gekozen wordt. De Lutherse Kerk wordt in die vorstendommen de staatskerk. En Luther ontwikkelt zich van apocalyptisch profeet tot patriarch: de kerkvader van de Duitse Reformatie.

In de Nederlanden is de realiteit anders en daar sluit het calvinisme bij aan, beter dan het lutheranisme. ‘Het calvinisme kent dat hele systeem van kerkenraden, synodes, beroepingsprocedures. Dat past ook bij een ondergrondse kerk. Later, als de vervolging afneemt, komt die bovengronds en dan wordt Antwerpen een calvinistische republiek (1579-1585, red.).’

En wat deed 1 juli 1523 met de Rooms-Katholieke Kerk? ‘Op korte termijn heeft het de tegenstellingen met de Reformatie alleen maar aangewakkerd’, zegt Guido Vanheeswijck. ‘Maar op langere termijn is de Katholieke Kerk door de Reformatie beïnvloed. Ze ging net als de reformatoren veel nadruk leggen op het innerlijk, persoonlijk geloof. Maar dat moest dan wel blijken in het uiterlijke gedrag. Zo kwamen er allerlei regels en ge- en verboden centraal te staan: hoe vaak je naar de kerk moest, hoe vaak biechten, hoe vaak ter communie enzovoort. En het paradoxale is dat een streven om het geloof te verdiepen en te zuiveren, juist leidde tot nadruk op uiterlijkheden, tot vervlakking van het geloof. En dat geloof hield het niet vol, zodat de Nederlanden nu tot de meest geseculariseerde landen van Europa behoren.’

Op 1 juli 2023 herdenkt de protestantse gemeenschap de dood van Johan vanden Esschen en Hendrik Vos (twee Antwerpse Augustijnen). Zij werden op die dag in 1523 (500 jaar geleden) op de Grote Markt te Brussel verbrand als ‘ketters’ (ze wilden hun mening over het ambt, de bijbel, de gelijkheid van alle mensen, de sacramenten, de macht in de kerk, etc. niet herroepen). Het begin van een heel trieste periode in de (kerk-)geschiedenis. De komende maand zijn er diverse bijeenkomsten gepland, die van dichtbij of verder af geïnspireerd zijn door dit gebeuren. Samen met de gewone culturele activiteiten voldoende om een ‘agenda’ samen te stellen:

Protestantse Cultuur juni 2032

• woensdag 31 mei: Colloquium “1523” met diverse bijdragen over de impact van de Reformatie. Sprekers: Prof Guido Vanheeswijck (katholicisme), Dr. Dick Wursten (positie van de vrouw), Dr. Guy Liagre (politiek) , Dr. Pieter Vos (ethiek) , Drs. J.C. Pinch (interreligieuze dialoog).
  • 14u – Protestantse Faculteit (Bollandistenstraat 40, 1040 Brussel)
  • Meer info: https://www.fptr.be/nl/eventdetail_colloquium_400.aspx (ook online te volgen)
  • Dit colloquium vindt plaats in het Engels
    
• vrijdag 2 juni: 20u00 : Orgelconcert : muziek van Sigfrid Karg-Elert, gebracht door violiste JeongSun Goo en organist Willem Ceuleers.
  • Brabantse Olijfberg, Lange Winkelstraat 5, 2000 Antwerpen
    • Het concert is ten voordele van het orgelfonds en de toegang is met vrije bijdrage.
  • Klik hier voor het programma en een voorproefje
    

• 4 juni – 4juli: Expositie: ‘De twee talen van de reformatie’ – Constantine Ferreo. Toegankelijk op vrijdagen en zaterdagen)
  • Protestantse Kerk, “De Wijngaard” – Sanderusstraat 77, 2018 Antwerpen
  • Op vrijdagen en zaterdagen toont kunstenaar Constantine Ferreo zijn herinterpretatie van (antwoord op) Holbeins dodendans-reeks, aangevuld met een reeks ‘levensdans’, gebaseerd op het eveneens in die tijd zeer prominente alchemistisch streven naar wijsheid, begrip en verlossing.
  • Opening/vernissage: zondag 4 juni, 11.30 uur
    • Meer info vindt u op de website van de kerk
      
• zondag 11 juni: Muzikale viering met kerkmuziek zoals die klonk aan het hof van de Zonnekoning.
  • 10u00. Protestantse Kerk Brabantse Olijfberg (Lange Winkelstraat 5)
  • Hoofdmuziek : Michel-Richard Delalande (1657-1726): Omnes gentes plaudite manibus (1683) Psalm 46/ 47 is de introïtus van Hemelvaartsdag. Kerkmuziek zoals die klonk aan het hof van de Zonnekoning.
  • Overdenking/duiding : Dick Wursten.
  • Koor, solisten en orkest van de Brabantse Olijfberg. Meer info volgt spoedig.
    
    
• zaterdag 17 juni: 14u30 – 16u30:
  • Protestantse Kerk, “De Wijngaard” – Sanderusstraat 77, 2018 Antwerpen
  • Historicus Pieter Serrien, auteur van ‘In opstand. Geuzen in de Lage Landen’. Na afloop een hapje en een drankje.

A.s. zondag muziekviering rond dit vaak gecoverde, intrigerende van William Cowper. De bijbellezing is genomen uit het bijbelboek Job. Logisch.

• Voorganger: ds. Edwin Delen
• orgelmuziek vanaf 9u45, viering 10u
• Hoodmuziek: ‘God gaat zijn ongekende gang’ (gezang 447) koraalcantate voor orgel en vrouwenkoor over het lied van Cowper.