Bij opgravingen aan het Rubenshuis in Antwerpen hebben archeologen de resten van een calvinistische tempel1 gevonden. Die dateert uit een kortstondige periode van godsdienstvrede na de Beeldenstorm en heeft maar acht maanden bestaan.
Geert Sels
DE STANDAARD Zondag 17 september 2023 om 15:09
Het Rubenshuis in Antwerpen ging begin dit jaar dicht voor een renovatie en een nieuw bezoekerscentrum. Dat laatste wordt ontworpen door Robbrecht en Daem. Tegen 2027 zou alles klaar moeten zijn – dan wordt de 450ste verjaardag van Rubens herdacht.
In de tussentijd hebben archeologen de handen vrij om opgravingen uit te voeren in het binnengebied van het Rubenshuis. Daarbij hebben ze in de zuidelijke zone van de tuin de resten van een calvinistische tempel blootgelegd uit de periode van de Beeldenstorm in 1566. Ze vonden vier bakstenen pijlers in zestiende-eeuws metselwerk. Het gaat om vierkante pijlers van 1 meter bij 1 met een hoogte van 1,3 tot 2 meter. Ze stonden op gelijke afstand van elkaar af en vormden een halve cirkel.
Deze inplanting spoort met het grondplan van een calvinistische tempel. Die was meestal achthoekig. De gelovigen zaten in het rond. Zo was hun aandacht maximaal gefocust op het centrale punt van de viering. Dat er alleen maar stenen pijlers overblijven, heeft dan weer met de materiaalkeuze te maken. De bakstenen kolommen schraagden de opstaande wanden en het dak, die in hout waren uitgewerkt. Van dat hout is niets meer teruggevonden – dat kreeg een andere bestemming.
Het gaat om een belangrijke archeologische ontdekking. De tempel is een getuigenis van een uitzonderlijke periode waarin er na de Beeldenstorm, waarbij protestanten op grote schaal katholieke heiligenbeelden vernielden, een kortstondige godsdienstvrede heerste. Die werd in september 1566 afgekondigd. Het ging om een broze evenwichtsoefening. Enerzijds waren er veel protestantse handelaars in de stad die welvaart voortbrachten. De lutheranen en de calvinisten kregen elk drie locaties binnen de stadsmuren om hun erediensten te houden. Zo kwam er een eind aan de hagenpreken in open veld. Anderzijds gaf koning Filips II vanuit Madrid mee dat er geen plaats was voor ketterij.
Ongemakkelijke waarheid
De Antwerpse burgemeester Bart De Wever (N-VA) verwijst in het persbericht van de stad naar deze godsdienstvrede als een ‘scharniermoment’ en ‘een wonderjaar’. Volgens hem verbergt die term een ongemakkelijke waarheid. ‘Stilaan werd de kloof tussen het gematigde beleid in Antwerpen en de onwrikbare houding van Filips II onoverbrugbaar’, duidt De Wever. ‘Toen Willem van Oranje naar Duitsland vluchtte en landvoogdes Margaretha van Parma in april 1567 Antwerpen weer in haar bezit kreeg, was het gedaan met de tolerantie. De calvinistische tempel werd gesloopt en te gelde gemaakt om de soldij van haar soldaten te betalen.’
De tempel lag op het terrein achter de Wapper. Enkele decennia later, in het begin van de zeventiende eeuw, vestigde Peter Paul Rubens zich daar met zijn woning en atelier. Allicht had hij niet het minste vermoeden van wat er zich onder zijn voeten bevond. ‘Dat is best ironisch’, zegt De Wever. ‘De vader van Rubens is net omwille van zijn calvinistische overtuiging van Antwerpen naar Duitsland gevlucht. De indrukwekkendste schilderijen van de katholieke contrareformatie zijn dus vervaardigd op de grondvesten van een calvinistische tempel. De overblijfselen van de tempel herinneren ons vandaag nog steeds aan het belang van democratische waarden als respect, tolerantie, vrijheid en gelijkheid.’
Op 1 oktober is er een lezing over de opgravingen in het Rubenianum.
- Frans temple: calvinistische term die het kerkgebouw aanduidt. De term église werd gereserveerd voor de kerk als ‘geloofsgemeenschap‘ de ‘gemeente’ (Germaanse talen). Ook gangbaar in Vlaanderen. Meer hier